ARTIGO PUBLICADO NA REVISTA «DIVERSARUM RERUM». Nº 8. OURENSE 2013.

Ata fai pouco a igrexa marcaba ó longo do ano a vida dos veciños: Reis, Pascuas, meses de María e do Rosario, festas patronais, misas… Tamén ó longo da vida do home: bautismos, comuñóns, confirmacións, casamentos, funerais. Os horarios diarios, de traballo e descanso, eran marcados polos toques das campás. Por outro lado os curas dispuñan dun grande coñecemento, dos parroquianos, xa pola convivencia, xa polo sacramento da confesión.

O cura era unha persona difenciada entre a veciñanza: o obrigatorio celibato, a vestimenta negra e diferente -a coñecida sotana-, a superioridade cultural, e por enriba de todo ser considerado, como un intermediario entre Dios e os homes. Elo facía_ que estivese sempre «vixiado», e ser causa de todo tipo de contos.

Neste artigo trátase das lembranzas  de dous abades, que exerceron o oficio, polos mediados do século pasado na parroquia de Santa María de Macendo, concello de Castrelo de Miño. Coido que é ocasión para dar a coñecer costumes dos veciños desta Parroquia, dentro das que que fun recollendo ó longo de moitos faladoiros.

D. XOSE «O ESCALEIRA»

Contan que viñera de Bos Aires, e así debeu de ser polo falar. Tamén contan que viña rico, porque alí unha viuva, da cal fora «pai espiritual», nomearao herdeiro dos seus bens. Que chegado da Arxentina, presentárase o bispo da Diócese de Ourense, solicitando «traballo», máis o verlle as «novidesdes» que traía de alá, non sabía o que facer con el, e para «curarlle as malas ideas» e non lle causara problemas, mandouno a parroquia de Macendo, entón afastada e esquecida. E aquí pasou más de cinco anos.

D. Manuel Cabo Soto, fora ata facía pouco o abade da Parroquia, estivera como tal máis de trinta anos. Polos moitos anos que tiña enriba, andaba doente e mal axeitado, tal que tiña un penico na sancristia, onde acudía unha ou máis veces durante a misa. Alí no cdemiterio está unha lápida de ferro enferruxado, cas datas das mortes del e da súa irmá. Lápidas das que facía a Fundición Malingre de Ourense, xunto con potes, prensas de viñas e outras cousas.

A chegada do «Escaleira», foi toda unha novidade para os veciños da parroquia. Pequeno, moi movido -non paraba quieto na misa-, amable, bondadoso e moi faladeiro, de chegada tomárono  por un tanto inocente, e polas cousas «raras» que facía: no inverno porque chivía e no verán porque facía sol, compañeiro de sempre foi un paraugas, que temén era compañeiro nos viaxes que facía a Ourense, case sempre a pé, pasando polas terras de Toén -máis de vinte quilómetros-. Tamén polos cariños que lle daba «O Pichichi», herdanza que lle deixara a viúva de Bos Aires, que tiña a obriga de coidalo ata a morte, un canciño moi bonito de pelo rizo branco, ae así o facía: tratábo con moito mimo, dáballe de comer pola súa man, faláballe como a unha persoa e tíñalle para durmir unha cestiña de cimbre.

D. Xosé «O Escaleira» pasou a vivir onde viviron sempre os curas da Parroquia, na Casa Reitoral situada no pobo de Albín. Dación de D. Manuel Galdón, cura párroco no século XVI, con grosos e altos muros, adega, patio, solaina, forno, ampla escada de pedra, espléndido edificio en estado de abandono. Tamén fixo a súa costa, a capela de San Antonio, situada no mesmo Pobo, danou terras para o seu mantemento, e ata fai poucos anos, o día de Santa Cruz, tiña lugar na mesma, unha misa pola súa ánima, tal como legou no testamento.

O troco na vida deste novo cura, debeu de ser tremenda. De vivir na grande e moderna cidade de Bos Aires, a pasar aunha parroquia sen estrada, so con camiños de carro -cheos de lama en inverno-, luz de carburo, candís de aceite e velas, onde os veciños non saían da Parroquia, como non fose para «servir o rei», emigrar a América, a sega a Castela, uo as feiras do redor.

De como vivían as mulleres, vémolo polo acontecido a Leonisa de Tallón. Nos pobos de Vide, Troncoso, Macendo e outros do Concello, había algunhas familias -as que chamaban «os ricos»-, que dispuñan de boa casa, terras, gando e muiños – que utilizaban para moer grao, serradoiro de madeiras, e producir electricidade-. A estas Casas, ían por tempadas como xornaleiras e como criadas, homes e mulleres de Macendo. A Leonisa era unha moza de familia pobre -como case todas-, que nunca saíra da Parroquia, e foi como criada a casa dos «Campantes», no pobo das Bouzas. Xa entrada a noite o amo díxolle:

Leonisa, cando acabes o que estás facendo, apaga a luz e vaite á cama.

Pasou certo tempo, e o amo dende a cama vía que a luz seguía encendida, e berrou:

Leonisa, que estás facendo, apaga a luz dunha vez e vaite a cama, que mañá hai que erguerse cedo, que temos moito traballo.

A Leonisa sulfurada, contestoulle:

Haber como fago, mi amo, levo máis de unha hora soprándolle por riba, por abaixo, e por tódolos lados e non se apaga.

D. Xosé «O Escaleira», como home estudoso que era, necesitaba luz eléctrica, e como en Albín non hai muiños, e como está nun alto onde sopran os ventos, había que aproveitar o que hoxe chaman «enerxía eólica». Os mozos foron «O Comunal», trouxeron un piñeiro longo e amarrárono como poideron a parede norte da Reitoral, no alto puxeron un cateventos tamén de madeira, que xiraba a esquerda ou a dereita, según fose a dirección do vento. O asunto arrancou mal, o piñeiro desprendíase da parede, o cataventos facía moito ruído e espertaba os veciños. Don Xosé non se desanimou, amarrou outro piñeiro con ferros e puxo un cataventos novo. E fíxose a luz.

Dentro dos baúis que trouxo de Bos Aires, viña outra novidade, un grande aparello de radio -como un televisor dos de hoxe-, para o que necesitaba electricidade do cataventos, e facendo de antena un aramio que extendía polo tellado . Escoitando unhas veces mellor e outras peor, invitaba a tódolos veciños a aquel acontecemento. Alí na Reitoral, escoitábanse as poucas emisoras que entonces había: Radio Nacional -que daba o «parte oficial» do Goberno, Radio Andorra -con dedicatorias e música-, a BBC de Londres e Radio España Independiente -coñecida pola «Pirenáica»-, emisora dos exilados españoles.. Nestas dúas últimas -e sempre na segunda- criticábase o  Goberno de Franco, polo que estaba prohibido escoitalas, xa que se podía acabar con unha sanción e ata chegar a cárcere. Celebrándose o Campionato do Mundo de Futbol en Arxentina, o famoso locutor Matías Prast contou e cantou -como os veciños- o famoso gol do bilbaino Zarra a Inglaterra, no ano 1950.

Na reitoral gardábase, dende non se sabe cando, unha ampla biblioteca, el tratou de buscarlle utilidade. Así, nas longas noites de Inverno -cando baixaba o traballo no campo-, prestaba os libros os veciños, uns eran en latín, outros en castelán, uns veciños sabían ler, outros non, él intentaba explicarlle o que querían dicir. Parece ser que o soupo o bispado, mandou recollelos e levalos a Ourense. Non eran os indicados para esparexer entre entre os veciños.

Nestes tempos tódolos acontecementos relixiosos facíanse usando a lingua latina. As misas -co cura de costas o pobo-, eran cantadas polos veciños: polo «cantollano» – a máis sinxela-, a «de Angelis», ou da do «Pío XII» -a máis díficil-, os funerales -cando faltaba algún cura ocupaba o posto de cangante o sacristán-, responsos, letanías… D. Xosé, que tiña moitos estudios, entre eles o da lingua aramea, contáballe que Cristo no falaba en latín, senón na lingua do seu pobo, intentou «traducirlles» os veciños, todos eses misterios da relixión, que todos cantaban e rezaban de memoria, sin entender «nin ren».

Non lle daba valor o diñeiro. Nos funerales acudían moitos curas -o que levaba o canto cobraba máis-, e dicía que para ir o ceo chegaba con un. O rematar a Semana Santa, pola Pascua, había a costume de que o cura, acompañado do sancristán foran por tódalas casas da Parroquia con auga bendita, e entrando nelas ían de habitación en habitación, e meneando o hisopo e esparexendo a auga. Os veciños tiñan a obriga de facer unha esmola, esta era de media ducia de hovos -a veces diñeiro-, que repartían entre os dous, o cura a maior parte.

Noutras cousas, os veciños tivérono pouco en conta:

No adro, onde está o cemiterio da igrexa, plantou unha oliviera e un ciprés, pois dicía que representaban a vida e a morte. Tamén colocou un letreiro donde se podía ler: «El término de la vida aquí lo veis, el destino del alma según obréis». Nos destros da igrexa, procurou o que hoxse se chama «agricultura biolóxica», sementou centeo, millo e outras plantas, e aínda que as coidaba con moito tino -dicía «cada pajita con su espiguita»-, nacíanlle moi delgados, non sabía mondalos, parece que non tivo moito acerto. E menos cando dicía que había que sacar os santos da igrexa dde costas e metelos d fronte, para nos dar cas mesmas co altar. Tamén dicía, que cando morrían os curas, tiñan que metelos polos pes e sacalos pola cabeza, e tamén cando os metían no sartega metelos sempre polos pés.

Quédanos por saber, porque tiña de sobrenome «O Escaleira». Os sobrenomes moitas veces son unha herdanza que ven de antigo, neste caso parece que non foi así. Algún conta, que unha tempada estivo con el unha sobriña, que non debía de ter moitos ceñecementos da arte da perruquería, facendo na testa de D. Xosé experimentos, deixáballe na traseira uns chanzos, e de ahí viña o nome de «O Escaleira».

Un día marchou da Parroquia, non se sabe donde, un veciño cóntame que o viu polas terras de Toén xa vello, e desilusionado. Os tempos non estaban para o seu espiritu aberto. Naqueles anos «negros» non só de pan, senón tamén de miseria e represión, uns bos aires novos saían da Reitoral de Macendo, que abría a ventá era D. XOSÉ «O ESCALEIRA».

No adro, na parede da igrexa, deixou clavado un letreiro:

EL FIN DE LA VIDA AQUÍ LO VEIS

EL DESTINO DEL ALMA SEGÚN OBREIS.

O CURA QUE SE ENCONTRABA BEN.

Pouco tempo despois de que marchou D. Xosé «O Escaleira», estivo de abade na Parroquia D. Felisindo, o cal non contou coa consideración dos veciños como aquel. Non daba asentado, andaba sempre dun sitio para outro, gustábanlle os cartos e as mulleres.

Nas vésperas da festa do San Antonio de Padua, as veciñas do pobo de Albín, mentras unhas andaban arranxando a capela, outras limpaban e lavaban o Santo con viño branca da casa, e aguardente tamén da casa. D. Felisindo pasou por alí, coma sempre se presa, e facendo chanza, díxolles:

Para que limpades tanto o Santo, si non é máis que un pau.

As mulleres puxérnse moi sulfuradas, e contestáronlle:

Vostede dirá que é un pau, ten feito moitos favores e moitos milagres, e temos moita fe nel.

Máis D. Felisindo é lembrado polos veciños, por un acontecemento, que di con claridade como era este cura.

No pobo de Casardeita, nunha casa vella, vivía un home ca súa familia. Este home púxose tan doente que estaba medio «pámpano» e como manda a Santa Nai Igrexa, cando a morte chama a porta, a familia foi avisar o Cura para que o confesase e lle dise a Comunión ou a Santa Unción, pois a cousa ía de mal en peor. En vista da urxencia, foi de contado, unha grande procesión. Na cabeceira o cura ca capa sobre os ombreiros, o sancristán levando nunha man un farol acendido -pois xa era noite- e na outra a campaniña, que non deixaba de repinicar, logo moitas beatas – mulleres solteironas que pasaban o tempo na igrexa-, veciñas e curiosos e curiosas, que aproveitaban todo o vían e oían, para darlle despois a lareta. Toda aquela morea de xente, entrou no cuarto onde se encontraba postrado o enfermo. O cura e p sancristán comezaban a facer o seu traballo, cando o piso de madeira -por ser vello e polo moito peso- comezou a rexer, partiu unha viga por un lado da parede, cedeu aquel e dobrou cara unha esquina da Corte, que estaba na parte baixa. E alá marcharon facendo bolos: o cura, o sacristan, as beatas, acompañantes e demais familia, mentras o enfermo quedaba colgado pola camisa, no fondo do cuarto.

Os berros que botaron foron escoitados polos veciños, e viñeron correndo a ver o que pasaba. Un deles foi por unha maroma a casa, os mas valentes subiron o tellado, e dende alí tiraban a maroma, que de un en un ataban a cintura, e logo turrando para arriba íanos sacando. Máis con tanto rebumbio, non se diron conta de que faltaba o Cura, ata que un berrou:

¿O Cura, que é do Cura?. Non lle pasaría algo malo, que non se ve.

E entón oíuse, unha voz, alá no fondo da escuridade.

Non vos preocupedes por min, que eu estou ben.

Seguiron sacando a xente, mentras de cando en cando, o cura repetía unha e outra vez.

Facede as cousas a modiño e ben feitas, e non vos preocupedes por min, que estou ben.

Ata que por fin, alá no fondo de todo, moi aconchegados, pois o sitio non daba para máis, estaba o cura e unha moza daquelas que acompañaban o enfermo. Os homes facendo un grande esforzo conseguiron sacar a ámbolos dous sans e salvos. As malas linguas tiveron moito de que falar. Todo foi un milagre, pois só unha muller torceu unha perna, levárona o arreglador e axiña sandou.

Os poucos días, como nos a pasar a todos, o home morreu. Reportáronse as vigas do cuarto, onde quedou o difunto en corpo presente, para que non volvera acontecer outra vez o mesmo. Veu  moita xente da Parroquia e fora dela, a longa noite do velorio estivo moi animada: falouse de todo, bebeuse café con pingas, licor café con galletas, e algúns animáronse a xogar a brisca e tamén o tute. Fíxose unha comisión de veciños, que se encargaron de ir mercar a caixa a Ribadavia, facer os preparativos e chamar os curas. Esta comisión foi invitada -como era costume- a comida, o mesmo que os familiares que viñeron de fora. Os curas asistentes -catro a maioría das veces-, que viñeran uns  a pé e outros en cabalgaduras, tamén fixeron a comida da Casa Reitoral, atendendo o dito «O cura donde canta xanta», rematando a tarde con unha longa partida de cartas. Cando faltaba algun Cura o sancristán ocupaba o seu lugar. Aínda que era en latín, o Lorenzo entonaba ben.

Os veciños dábanlle moita importancia os responsos -sempre en latín-, que comezaban na casa do morto, no acompañamiento do cadaver ata a igrexa -parando diante das casas, camiños, cruceiro -, seguían na misa dos funerales, o soterrar o morto no cemiterio. Podería haber outra misa o domingo seguinte -a misa das ofrendas-, máis adiante o Cabodano, que podía ser máis anos, e tamén as que os familiares quixeran e pagaran.

Dábase moita importancia os responsos, sempre cantados en latín, que comezaron na casa do morto, logo no acompañamento do cadaver ata a igrexa -pararon diante das casas, camiños e cruceiro-, o rematar a misa do funeral, o soterrar o cadaver no cemiterio, outra misa o domingo seguinte – a misa «das ofrendas»-., o cabodano, que podía ser máis anos, e tamen as que os familiares quixesen pagar. Os responsos non só foron polo defunto, foron tamén por atención os familiares da casa e por sacar as ánimas do Purgatorio. Dábanlle as esmolas o sancristán, que estaba sempre a carón do cura ca saqueta na man, e este cantaba. A pesares de este «milagre» que contamos, o abade mantivo o mesmo prezo das «esmolas», as cales foron como sigue:

O Lázaro 1 can -cinco céntimos de peseta-, o Credo 2 cans, o Recorderis 1 real -25 céntimos-, De Pecante 2 reais, Ánima 1 peseta, Ánima solfeada 2 pesetas, o Vixilia 5 pesetas -esta era mapa os ricos-.

Os responsos foron moitos, máis D. Felisindo andaba cabreado como en tódolos enterros, pois a xente pedía moitas veces O Lázaro, tiña que cantar moito e non collía tantos cartos como esperaba.

Non sei se foi deste ou de outro cura que contan uns que foi destinado a ourea parroquia e outros que desapareceu detrás dunha muller e non se souba máis dil.

FALTAN FOTOGRAFÍAS