A VALENTE CRIADA DO PAZO DA
El Sol detenga sus rayos
Y la luna su luz bella
La mar encrespe sus olas
y entremézcanse las tierras
que va Manuel Casanova
a cantar su historia entera
para instrucción de los hombres
regocijo de las hembras
emoción de ustedes todos
y entusiasmo de la prensa
Así comeza unha cantiga dedicada ó grande bandoleiro galego Manuel Casanova, que foi condeado a morte, perdoada a pena polo rei a petición da súa nai. Saído do cárcere rematou os seus anos como pobre, pedindo limosna polos pobos.
Os ladróns e bandoleiros asaltaban a tódalas xentes que movesen diñeiro: arrieiros, quincalleiros, mandadeiras, tratantes de gando, recaudadores de impostos, paisanos ricos que van e veñen da feira, carromatos, e en veces sucesivas saqueaban pazos, reitorales e grandes casas.
O inglés Xurxo Borrow, que andou por Galicia no século XIX, escribiu: «los caminos de Galicia estaban infestados de ladrones y carlistas que cometen todo género de atrocidades». Otero Pedrayo escribe.»en Galicia muchos ladrones gastaban sombrero calañés y traje corto a la andaluza». Como o Curro Jiménez. Bandoleiros célebres foron, por citar algúns Xan Quinto, o «Navallas», Pepa «A loba» e o citado Casanova.
Mais a intención de escribir sobre bandas de ladróns, ven a conto de escribir o que me contou unha tardiña, unha veciña de Vide, que a súa vez escoitara os seus pais. Así foi:
Antes había moitas bandas de ladróns e moitos roubos, por iso as casas tiñan as ventás con rexas de ferro e as portas grandes trancas.
As bandas estaban formadas por varios homes -cinco, sete- e un deles facía de capitán. Un deles entraba na casa por onde podía, e logo con asubíos avisaba ós demais homes da banda que estaban esperando abaixo, para que entraran. Como a xente escondía os cartos nos buratos das paredes ou noutros sitios secretos, os ladróns ameazaban ós donos das casas con torturas como eran o de meterlle unha estaca por aquel sitio, cocelos vivos nun caldeiro ou pote -de aquí ven a carne o caldeiro- ou meterlles os pes nunha tixola de aceite fervendo.
Nunha ocasión os ladróns entraron na reitoral de Prado ou Astaríz -non lembra ben-, e como o cura non lle dicía onde tiña escondidos os cartos, quentaron unha tixola de aceite, logo descalzaron ó cura e foron meténdolle os pes no aceite ata que declarou. El Albín, na casa dos Vidales, que o tempo era do Conde de Gomaríz, a criada botou o aceite quente pola ventá cando querían subir e fuxiron.
Pero no PAZO DA «CAVADIÑA», a criada, unha noite, encontrouse de súpeto dentro da casa co capitán dunha banda de ladróns, e díxolle para entretelo:
– Capitán, mentras imos a buscar os cartos, voulle preparar unha boa cea, xa verá como queda satisfeito.
– Si non queres enganarme e te das presa espero. Respondeu o capitán.
A criada puxo a tixola o lume ben chea de aceite e cando este estaba fervendo, nun descuido do capitán, colleu a tixola polo mango e con toda a forza botoullo na cara quedando este cego, logo foi pola machada e de dous golpes cortoulle a testa, logo botouna pola ventá ó patio, onde estaban, agardando o resto da banda, para recibir o aviso para entrar.
– Hai vos vai a testa do voso capitán, haber si tedes c… para entrar na casa.
Os ladróns fuxiron de medo e non se soubo máis deles.
EN LEMBRANZA DESTE FEITO HERÓICO, DEBERÍAN OS VECIÑOS DE TRONCOSO POÑER, NO PATIO DO PAZO, UNHA ESTATUA DA ARRISCADA CRIADA CA TIXOLA NA MAN.
FOTOGRAFÍAS:
– Bandoleiros andaluces
– Escaleira da reitoral de Prado
– Vista do pazo da «Cavadiña»
– Patio interior do Pazo da «Cavadiña»
LUIS DE ALBÍN.